Edebiyat tarihimiz, tasavvuf şairi olarak yalnız bir Nesimi tanır. O da Bağdatlı Nesimi'dir. Oysa, conklerden topladığımız yüze yakın şiiri bulunan başka bir Nesimi daha var. İşte, bu kitapta konu olan ikinci Nesimi'dir. İkisini birbirinden ayırmak için konumuz olana Kul Nesimi diyeceğiz.

Bugüne değin Kul Nesimi'nin şiirlerinden pek azı ele geçmiş, onlar da Bağdatlı Nesimi'nin sanılmış. Hece ile yazılanları bile onun yeni şiirleri olacağı düsüncesine yol açmıştı. İlk olarak Sadettin Nuzhet, Bektaşi Şiirleri adlı eserinde yeni bir şair karşısında olduğumuza işaret etmiş, şair'in hayatı hakkında bilgi vermeden altı şiirini yayınlamıştı.

Ad benzerliği dolayısıyla ve her iki şair'in Hurufi olması karışıklığa yol açmışsa da dilleri çok ayrıdır. Bundan başka Kul Nesimi'nin ayrı kişi olduğunu gösteren belgeler vardır. Bunları sıralamadan önce Bağdatlı şair'in kısaca hayatının bilinmesinde fayda vardır.

Bağdatlı Nesimi'nin ölumü, kendi halifesi Refii'nin Besaretname adlı eserinde bildirildiğine göre 1404'tur. Hallac-ı Mansur gibi o da "enel hak" (ben Tanrı'yım) dediği için derisi yüzülmuştü. Bu yüzde Alevi-Bektaşiler'le varlık birliğinin ileri taraftarları ve mumessilleri olan Bayrami Melamiler'i, Mevleviler'in Şems kolu denen ve Melamilik'ler Bektaşilik'e pek yaklaşan, hatta onlarla kaynaşan Mevleviler ve diger tarikatlar içinde Alevilik'i ve Melamet'i benimsemiş kimseler tarafından, ölümünü muteakkip büyük bir şehit tanınmış ve Mansur oğlu Hüseyn-el-Hallac'ın ikincisi olmuştur. Ağızdan ağıza, büyükten küçüğe devreden menkıbeler, aşağı yukarı bir Nesimi destanı meydana getirmistir.

Bu menkıbeler ve şairin sanatındaki başarısı yüzyıllar boyunca Türk ve öteki İslam edebiyatında derin izler bırakmıştır. Konumuz olan Nesimi'ye gelince, onun onyedinci yüzyılda yaşadığını gösteren kuvvetli belgeler yeteri kadar vardır.

Bir şiirinde Kul Nesimi şöyle diyor:


Bu şiir'in tamamında Hurufilik'in kurallarıyla birlikte kendinden de söz açan Kul Nesimi yukarıdaki beyitte Bağdatlı Nesimi'nin ölüm yılını ve tuttuğu yolu söylemek ister. Buna göre, Bağdatlı Nesimi'nin ölüm yılına 264 katınca 1668 bulunur. Bu şiiri olgunluk çağında söylediği kabul edilirse, onun 17. yüzyıl başlarında doğduğunu düşünmek yersiz olmaz.

Kul Nesimi'nin şiirlerine en eski olarak yine bu yüzyıl içinde yazıldığı kesin olarak bilinen conklerde rastlanılmaktadır. Bundan başka şair'in dilinin özelliğini bu yüzyıldan öteye göturmeye de imkan yoktur. Dili tam anlamıyla 17. yüzyıl divan ve halk edebiyatı şairlerinin dilidir.

Bunlardan başka kendi çagında yaşamış şairlerin Kul Nesimi'ye benzekleri (nazire) de var. Kısaca yukarda gösterdiğimiz sebeplerlerden ötürü Kul Nesimi 17. yüzyılda yaşamış bir şair dir. Bu yüzyılın tarih olaylarıyla Nesimi'nin şiirlerindeki bazı sözlerin karşılaştırılmasından hayatını az çok öğrenmek mümkün olmaktadır.

Bilindiği gibi 17. yüzyılın bırinci yarısı hep İran'la yapılan savaşlarla geçer. İran Bağdat'ı alir. Osmanlı ordusu birkaç başarısız sefere katılır. Sonunda 4. Murat 1636'da geri alır. 16. yüzyıldan beri Yavuz ile Şah İsmail arasında başlayan uğraş bir yüzyıldan çok sürer.

Bu arada Osmanlı topraklarındaki Kızılbaş-Aleviler İran'a yardımcı bazı durumlar yaratırlar. Bu yüzden ezilirler, yüzbinlerce kişinin başları uçar. Fakat, yine de alttan alta, gizli veya açık, her ayaklanmaya katılırlar. Bu katılmalar Celali ayaklanmalarında da kendini gösterir. 17. yüzyıl boyunca surer.

Bu işlerde tarikat şairlerinin her bakımdan önemli etkileri olduğunu kendi eserlerinden olduğu gibi başka yerlerden ve meselâ tezkerelerden ögreniyoruz. Bunlardan Pîr Sultan Abdal ve Kul Nesimi'nin çağdaşı ve aynı maceralara karışan Alioğlu, Dedemoğlu gibi şairleri de tanıyoruz. Kul Nesimi böyle bir ayaklanmaya katılmıştır.

Bunu bir manzumesinde şöyle anlatır:


Buna göre İran Şahı'nın "Mehdi-i zaman" olarak ortaya çıkmasını, "yezit"leri, yani Osmanlılar'ı kırmasını dilemektedir.

Ayrıca Şah'la ilgisini ortaya koyan bir manzumesinde:


ve başka şiirlerinde görülen izlerden İran Şahları yanını tuttuğu açıkca belli oluyor. Bundan başka Osmanlı Devleti'nin İran ile olan savaşları sırasındakı ayaklanmalardan izler taşıyan manzumeleri de görülmektedir. Osmanlı tarihcileri genel olarak bu gibi ayaklanmaları yazmadıkları icin yalnız manzumelerden sonuclara varmak gerekmektedir. Kısa ve eksik olmakla birlikte bunlar oldukca aydınlatıcıdır.

Bir manzumesinde, başından siyasi bir yargılama geçtiğini anlamak zor değildir:


Bundan anlıyoruz ki Kul Nesimi de siyasal olaylara ve ayaklanmalara karışmış, hiç olmazsa perde arkasından birşeyler yapmıştır. Bu yüzden yakalanarak yargılanmıştır. Alioğlu ve Dedemoglu'nun da birer şiirlerinde aynı dörtlüğü buluruz.

Hatta onlar işi biraz daha açarlar:




Yine 17. yüzyılında yaşayan Derviş Ali adındaki şairin de böyle olaylara katıldığını gösteren şiirlerinden birkaç parca:


Bu Derviş Ali'nin Alioğlu olduğunu sanırım. S. Nuzhet de şairin 17. yüzyılda yaşadığını söylüyor.


Ülkücü bir şair olan Nesimi de böyle olaylara karışmış, kendini bu yola feda etmış görünüyor:



derken taraftarlarının bir yenilgiye uğradığını şöyle anlatır:



Şairin ilk adının Ali olduğu bir manzumesindeki şu dörtlükten anlaşılıyor:


Kitaba almakta fayda görmediğimiz elliye yakın yazdığı mani içinde ikisi soyu ve buyuk dedesi hakkında bilgi vermektedir:



Burada şair'in büyük dedesi olduğunu öğrendiğimiz Said Emre, 14. yüzyılda yaşamış olup, Yunus Emre'nin en eski izleyicileridendir. Sait Emre'nin Hacı Bektas ve Hacı Bektas'ın halifelerinden Hacim Sultan'a da yetişmiş olduğunu bildiren şiirleri vardır.
Hacı Bektas Veli Velayetname'sinde kendisinden uzun boylu söz edilen Molla Sadettin, bu Said Emre'dir.

Kendisi Aksaraylıdır. Hacı Bektas Veli'nin Arapca "Makalat"ını Türkçe'ye çevirmiş, bilgin ve şair bir kişidir. Said Emre'nin şimdiye değin ele geçen ondokuz parçası yayınlanmıştır. (bkz. Abdulbaki Golpınarlı, Yunus - Hayatı)

Soyunu kendisinden öğrendiğimiz Kul Nesimi, görülüyor ki eski ve kültürlü bir aileye bağlğıdır. Bu yüzden olacak, iyi bir öğrenim görmüş, soyunun bağlı olduğu Bektaşilik yoluna girmiş, ayrıca Hurufilik'te de çağdaşlarından çok ileri gitmistir.

Şair mahlasını Bağdatlı Nesimi'ye olan iç yakınlığı dolyısıyla almıştır. Nitekim, Kul Nesimi de ötekiler gibi Hurufilik yolunu tutmuştur. Bu yönü pek çok manzumesinde kendini açıkca gösterir. Bu yüzden Seyyit Nesimi'yi örnek alarak o da derisinin yüzülmesini ister, Ondan bahsederken ikisinin adları birleşir.

Örnek olarak bazı parçalarını aşağıya alıyorum:






Cennet-ul me'vayı buldun, yerin gülzar ettiler




Nesimi aynı zamanda Bektaşi'dir. Hallac ve Seyyit Nesimi'nin öldürülmelerinden sonra Hurufiler Irak'ta siddetli bir kovuşturmaya uğramışlar, bundan kurtulmak için Anadolu'ya kaçmışlardır.
Böylece Hurufi dervişleri Bektaşilik'e kendi inanışlarını soktular. Nesimi'de, baska Bektaşi şairlerinden çok Hurufilik görülür. Şiirleri içinde bunu gösteren pek çoğu var.

Onun için burada bir dörtlüğü örnek veriyoruz:


Nesimi aynı zamanda hem Haydari, hem de Caferi olduğunu bildirir.

İki ornek:


Nesimi'de Ali sevgisi son kertededir. Bunu pek cok manzumelerinde açıkca görmekteyiz.

Birkaç örnek:




Nesimi hakkında tezkerelerde ve başka eserlerde hiç bir bilgiye rastlanmıyor. Onun için hayatı ve inanışları hakkındaki bilgiyi ancak şiirlerinden anlamak mümkün oldu.

Teşekkür ederim bilgilendirme için Özkan.

Ulu yalnızca Allah’tır. Nesimi mazlum olarak siyasi baskı işe öldürülmüş bir insan.
Nesime yapılan zulümdür, hiçkimse inancından dolayı öldürülemez. Doğrudur yanlıştır dedikleri o ayrı ama zulme uğramış bir insanın hatalarını konuşmaya gerek yok.